Να αναδασώσουμε ή να τα κάψουμε όλα να τελειώνουμε;

Της Ευφροσύνης Μπούτσικα

«Πώς ποθούμε να επιτύχουμε την ανάπτυξη που το δέντρο ενσαρκώνει, το ψήλωμα και το ρίζωμα, την γερή του αρμοσιά και την ισορροπία ανάμεσα στο υψηλό και το χαμηλό, τον τρόπο που συναντά την κάθε εποχή, που συγκρατεί το έδαφός του, είτε σε ανάπαυση είτε σε ανθοφορία. Κάθε είδους πλάσμα φωλιάζει στο καταφύγιο των μητρικών κλαδιών του, κρύβεται στις οπές και τρέφεται από την ουσία του». (Ronnberg and Martin 2010)

«Το δέντρο αποτελεί διαχρονικό και οικουμενικό σύμβολο της σύνθεσης, της ενότητας και της ολότητας. Με αυτό το νόημα παραπέμπει στην υγεία, «την κατάλληλη εξισορρόπηση όλων όσων είμαστε » (Perls 1992).

Η μοναδικότητα των μορφών ζωής, στην οποία εντάσσεται και η μοναδικότητα του ανθρώπου, αποτελεί το θεμέλιο της ζωής και της φύσης. Ο πολιτισμός των δύο τελευταίων, κυρίως, αιώνων τείνει να ισοπεδώσει αυτήν την μοναδικότητα καλλιεργώντας στους ανθρώπους τη μονομέρεια. Αποβλέπει στο να μας καταστήσει καταναλωτές και οπαδούς (followers). H ζωτική ενέργεια των ανθρώπων κατασπαταλάται στην υλοποίηση των στόχων που τίθενται από μια κυρίαρχη οικονομική ομάδα και προβάλλονται συστηματικά ως πρότυπα επιτυχημένης ζωής. Ακολουθώντας αυτά τα πρότυπα ρίχνουμε νερό στο μύλο της ατομικής και συλλογικής κακοδαιμονίας. Το νόημα της ανθρώπινης ζωής φαίνεται πως έχει γίνει η συσσώρευση κερδών για μια οικονομική    ολιγαρχία.

Το δέντρο όμως ενσαρκώνοντας την μοναδικότητά του υπηρετεί τη ζωή καθολικά και ασκεί κυρίαρχα πρότυπα στη δική μας ύπαρξη. Συγκρατεί το χώμα και τα νερά της βροχής προστατεύοντας το έδαφος από τη διάβρωση. Καθαρίζει τον αέρα φιλτράροντας το διοξείδιο του άνθρακα. Παράγει οξυγόνο. Προσφέρει καταφύγιο σε άλλα πλάσματα: ζώα, έντομα και πουλιά. Σε ορισμένα δίνει τροφή. Σε ορισμένα παρέχει σκιά και δροσιά όταν ο ήλιος είναι δυνατός. Σε άλλα παρέχει κατοικία. Έχει αναφερθεί πως μια βελανιδιά μπορεί να στηρίξει έως και 400 είδη ζωντανών οργανισμών (Ganeri 1994). Τα ξερά του φύλλα  και κλαδιά αποσυντίθενται και με τα συστατικά τους εμπλουτίζεται το έδαφος. Από τους σπόρους του δημιουργούνται νέα δέντρα.

Το δέντρο ζει και αναπτύσσεται με μια κυκλικότητα. Εκφράζει την αλληλουχία και αλληλοδιαδοχή των διαδικασιών της φύσης: άνοιξη, καλοκαίρι, φθινόπωρο χειμώνας∙ βλάστηση, ανθοφορία, καρποφορία, φθορά, παύση. Παύση-συνέχεια. Αλλαγή. Το δέντρο όντας αναπόσπαστο μέρος του περιβάλλοντος συμμετέχει στο φαινόμενο της ζωής. Στη ζωή τα πάντα αλλάζουν και τα δέντρα αλλάζουν μέσα στην αλλαγή.

Δασικές πυρκαγιές

Οι δασικές πυρκαγιές αποτελούν ένα φυσικό φαινόμενο με σημαντικό ρόλο για την ισορροπία και την αναγέννηση των Μεσογειακών οικοσυστημάτων. Τα οικοσυστήματα αυτά είναι σε μεγάλο βαθμό προσαρμοσμένα στη φωτιά, με αποτέλεσμα να έχουν συνήθως τη δυνατότητα να αναγεννηθούν άμεσα και αποτελεσματικά μετά από αυτή. Κατά μέσο όρο σε ένα Μεσογειακού τύπου δάσος εμφανίζεται μία πυρκαγιά από φυσικά αίτια κάθε 100-150 χρόνια. Όμως τα φυσικά αίτια ευθύνονται μόνο για το 5% των πυρκαγιών που ξεσπούν στην Ελλάδα. Το υπόλοιπο 95% οφείλεται στην ανθρώπινη δραστηριότητα και έχει σαν συνέπεια τη διατάραξη του φυσικού ρόλου των πυρκαγιών ή την εξάντληση της φυσικής ικανότητας των οικοσυστημάτων να ανταποκρίνονται στις προκλήσεις της μεταπυρικής αναγέννησης. Το αποτέλεσμα είναι πως οι πυρκαγιές αποτελούν πλέον την πιο σοβαρή απειλή των Ελληνικών Μεσογειακών δασών.

 

Η φωτιά ως φαινόμενο

Η φωτιά ως φαινόμενο εξαρτάται από τρεις βασικούς παράγοντες:

• τη θερμότητα,
• την παρουσία οξυγόνου που τροφοδοτεί την πυρκαγιά,
• την ποσότητα, είδος και υγρασία της καύσιμης ύλης

Αυτοί οι τρεις παράγοντες συνιστούν το λεγόμενο «τρίγωνο της φωτιάς». Για να περιοριστεί η φωτιά πρέπει να εκλείψει τουλάχιστον ένας από τους τρεις παράγοντες, δηλαδή να σταματήσει η ύπαρξη οξυγόνου (όπως συνήθως επιδιώκεται σε αστικές πυρκαγιές με τη χρήση αφρού), να μειωθεί η θερμοκρασία (όπως επιδιώκεται με τη χρήση του νερού) ή να απομακρυνθεί η καύσιμη ύλη (όπως συχνά επιδιώκεται στις δασικές πυρκαγιές με το κόψιμο και την απομάκρυνση της βλάστησης).

Οι δασικές πυρκαγιές προκύπτουν κυρίως κατά τις θερμές μέρες του χρόνου με ταυτόχρονη εμφάνιση ισχυρών ανέμων που προωθούν γρήγορα την εξάπλωση και μεγαλώνουν ραγδαία έκτασή τους. Δεν μπορούν όμως να εξαπλωθούν αν δεν έχουν καύσιμη ύλη, όπως δάση, θαμνώνες, καλλιέργειες. Η καύσιμη ύλη, παρόλα αυτά, δεν είναι ομοιόμορφη ως προς την εφεκτικότητα της. Ενδεικτικοί παράγοντες που καθορίζουν το πόσο εύκολα καίγεται ένα δάσος είναι το είδος της βλάστησης (π.χ. τα πεύκα είναι σημαντικά πιο εύφλεκτα από ότι οι βελανιδιές) , η πυκνότητα της βλάστησης, η ύπαρξη υπορόφου ή χαμηλών κλαδιών στα δέντρα και στους θάμνους, η συνέχεια της βλάστησης και οι κλίσεις του εδάφους.

Η φωτιά στο δάσος, στο χερσαίο οικοσύστημα γενικότερα, είναι κάτι συνηθισμένο για τη Μεσόγειο και δεν θα ήταν υπερβολή να ισχυριστεί κανείς ότι τα ελληνικά τοπία σε μεγάλο βαθμό είναι προσαρμοσμένα στην πυρκαγιά και μπορούν να αναγεννηθούν μετά από αυτήν, κάτω από συγκεκριμένες προϋποθέσεις. Μάλιστα, υπάρχουν τύποι οικοσυστημάτων, όπως είναι τα πευκοδάση, που είναι χαρακτηριστικοί για την περιοχή μας, και βασίζουν σε σημαντικό βαθμό την επιβίωσή τους στη δυνατότητά τους να καίγονται πιο εύκολα και εξ’ ίσου εύκολα να αναγεννιούνται.

Επίσης, δεν θα πρέπει να παραβλέπεται ότι η πυρκαγιά αποτελεί πολλές φορές σημαντικό παράγοντα ανανέωσης του οικοσυστήματος και ωφελεί πολλά είδη της χλωρίδας και της πανίδας, καθώς και ότι αποτελεί ένα γρήγορο αποικοδομητή, συμβάλλοντας στην ταχεία ανοργανοποίηση των οργανικών ουσιών που συγκροτούν τη φυτική μάζα και στην απελευθέρωσή τους στη στάχτη. Αποτελεί εν πολλοίς ένα κομμάτι του φυσικού κύκλου των μεσογειακών οικοσυστημάτων με τον δικό του ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στην ίδια τους την επιβίωση και λειτουργία.

Προφανώς η παραπάνω διαπίστωση δεν υποδηλώνει ότι θα πρέπει να στεκόμαστε αδιάφοροι απέναντι στην εκδήλωση των δασικών πυρκαγιών, ή ότι θα πρέπει να τους επιτρέπουμε να επεκτείνονται ανεξέλεγκτα. Παρότι οι δασικές πυρκαγιές αποτελούν μέρος του φυσικού κύκλου των μεσογειακών οικοσυστημάτων, μία σειρά παραγόντων επιβάλουν τον έλεγχό τους ήδη από τα πρώτα λεπτά της εκδήλωσής τους.

Ανθρωπογενή αίτια δασικών πυρκαγιών

Οι κυριότερες αιτίες των δασικών πυρκαγιών είναι:

•     Οι διάφορες γεωργικές δραστηριότητες και κυρίως η καύση ξερών χόρτων.
•     Η απόρριψη αναμμένων τσιγάρων ή το άναμμα φωτιάς στο δάσος.
•     Η απόρριψη σκουπιδιών στο δάσος.
•     Η καύση σκουπιδιών και η ύπαρξη ανεξέλεγκτων χωματερών.
•     Κακόβουλες ενέργειες (εμπρησμοί).
•     Διάφορες δραστηριότητες σε εξοχικές κατοικίες
•     Ατυχήματα (τροχαία, βλάβες γεωργικών μηχανημάτων, κοκ)

Οι ανθρώπινες αυτές δραστηριότητες έχουν σαν αποτέλεσμα να εκδηλώνονται πυρκαγιές τόσο συχνά που οι αντοχές των οικοσυστημάτων εξαντλούνται. Επιπλέον, η αναγέννηση και η διατήρηση των οικολογικών αξιών των οικοσυστημάτων γίνεται ακόμη πιο δύσκολη από τη διάσπαση που προκαλούν οι υποδομές -κυρίως οι δρόμοι και οι οικισμοί.

Παράλληλα, η ραγδαία αστικοποίηση του πληθυσμού και η μείωση της μόνιμης παρουσίας στην ύπαιθρο, η αποδυνάμωση της πρωτογενούς παραγωγής στα δάση και τις περιοχές γύρω από αυτά και η γενικότερη υποχώρηση του κλάδου της δασοπονίας έχουν σαν αποτέλεσμα να μην γίνεται διαχείριση του δάσους τοπικά, να χάνονται οι ντόπιες πρακτικές και να αυξάνεται σημαντικά η βιομάζα, δηλαδή η κάθε είδους βλάστηση στο δάσος. Έτσι οι πρακτικές πρόληψης μειώνονται, η σφοδρότητα των πυρκαγιών αυξάνει και η έγκαιρη αντιμετώπισή τους γίνεται εξαιρετικά δύσκολη.

Το πρόβλημα των δασικών πυρκαγιών στην Ελλάδα

Υπάρχουν πολλοί λόγοι που τα ελληνικά δάση είναι ευάλωτα στις πυρκαγιές -τα παρατεταμένα θερμά και ξηρά καλοκαίρια, οι ήπιοι χειμώνες (χαρακτηριστικοί του Μεσογειακού κλίματος), οι δυνατοί άνεμοι, το έντονο ανάγλυφο των δασικών εδαφών και η εύφλεκτη ξηροφυτική βλάστηση. Όταν σε αυτούς τους παράγοντες προστεθεί και η έντονη ανθρώπινη δραστηριότητα, η ελλιπής διαχείριση των εύφλεκτων αυτών δασών και η επικράτηση της αντίληψης ότι η προστασία από τις δασικές πυρκαγιές ταυτίζεται με την δασοπυρόσβεση, αυξάνεται ο αριθμός των πυρκαγιών όπως και οι δασικές εκτάσεις που αυτές καταστρέφουν. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι κατά τη δεκαετία του ΄90 ο μέσος όρος των καμένων εκτάσεων προσέγγισε τα 500.000 στρέμματα, ενώ μόνο κατά την διάρκεια του καλοκαιριού του 2007 το σύνολο των καμένων εκτάσεων ξεπέρασε τα 2,5 εκ. στρέμματα.

Δασοκάλυψη  και Ευφλεκτικότητα Αττικής

Η Αττική είναι η περισσότερο πυρόπληκτη Περιφέρεια της χώρας. Κάθε χρόνο κατά μέσο όρο συμβαίνουν 83 πυρκαγιές και καίγονται 43.117 στρ. δασών, δασικών εκτάσεων και βοσκοτόπων. Η έκτασή της ανέρχεται στα 3.808.100 στρέμματα από τα οποία το 1.645.860 στρ. είναι δάση και δασικές εκτάσεις, 267.430 στρ. χορτολίβαδα και 1.894.810 στρ. άλλες εκτάσεις (κατοικημένες περιοχές, γεωργικές εκτάσεις κλπ).

Τα κυρίαρχα δασικά είδη στα δάση της Αττικής είναι τα αείφυλλα – πλατύφυλλα (906.520 στρ), η χαλέπιος πεύκη (655.470 στρ.) και η ελάτη (75.070 στρ.), ενώ υπάρχουν 5.010 στρ. πλατάνου, 2.090 στρ. Δρυός και 1.700 στρ. μαύρης πεύκης.

Οι 3 τυποι πυρκαγιων στην Αττική

• Πυρκαγιές χαλεπίου και τραχείας πεύκης: τα δάση χαλεπίου και τραχείας πεύκης βρίσκονται σε όλα τα παράλια της Ελλάδας, σε τουριστικές περιοχές, στην Αττική και τα νησιά και καλύπτουν συνολικά 5.677.310 στρέμματα του Ελλαδικού χώρου δηλαδή αποτελούν το 8,72% της δασοκάλυψης της χώρας. τα δάση της χαλεπίου πεύκης είναι τα πιο εύφλεκτα και κάθε χρόνο καίγονται κατά μέσο όρο 45.000 στρ. ενώ της τραχείας 21.000 στρ.

• Πυρκαγιές αειφύλλων – πλατυφύλλων. Τα αείφυλλα – πλατύφυλλα καταλαμβάνουν 31.538.820 στρέμματα (48,42% της δασοκάλυψης της χώρας) με κυρίαρχα είδη το πουρνάρι (quercus coccifera), τον σχίνο (Pistacia lentiscus) και το φυλίκι (Philirea media), αναπτύσσονται σε υψόμετρο από 0 – 1.000 μ. και αποτελούν τη μεγαλύτερη επιφάνεια ετησίως που καίγεται στην Ελλάδα. (κατά μέσο όρο 190.000 στρ. ετησίως την τελευταία 20ετία). Δίνουν πυρκαγιές που επεκτείνονται γρήγορα και σβήνουν σχετικά εύκολα εφ’ όσον δεν έχουμε ανέμους με μεγάλη ένταση.

• Πυρκαγιές σε χορτολίβαδα και φρύγανα. Τα χορτολίβαδα και φρύγανα καταλαμβάνουν στη χώρα μας σημαντικό χώρο. Έχουν όμως μικρή ποσότητα καύσιμης ύλης και για το λόγο αυτό μας δίνουν μικρές πυρκαγιές. Οι πυρκαγιές αυτές διαδίδονται εύκολα και γρήγορα αλλά σβήνονται επίσης εύκολα είτε μόνες τους είτε με ανθρώπινη επέμβαση, διότι η φλόγα τους (ένταση φωτιάς) δεν είναι μεγάλη. Κατά μέσο όρο καίγονται 57.000 στρ. ανά έτος.

Xαρακτηριστικά των δασικών πυρκαγιών κατά την τελευταία 15ετία

• Το πρώτο από αυτά αφορά την αυξημένη συχνότητα εμφάνισης των δασικών πυρκαγιών, η οποία ξεπερνά κατά πολύ τις φυσικές αντοχές των οικοσυστημάτων. Η αυξημένη αυτή συχνότητα οφείλεται κατά κύριο λόγο στη διασπορά της ανθρώπινης παρουσίας και δραστηριότητας στους φυσικούς χώρους, η οποία κατά κανόνα εκδηλώνεται σε κενό χωροταξικού σχεδιασμού, οργάνωσης και ελέγχου. Αυτό είναι ιδιαίτερα αισθητό στις παράλιες και περιαστικές περιοχές, όπου και οι ανθρωπογενείς πιέσεις είναι πολύ έντονες και ιδιαίτερα στις ζώνες επαφής των οικισμών με τα φυσικά οικοσυστήματα. Η προβληματική διαχείριση των απορριμμάτων με την ανεξέλεγκτη διάθεσή τους στην ύπαιθρο, οι όλο και συχνότερες περίοδοι παρατεταμένων υψηλών θερμοκρασιών και ανομβρίας, όσο και οι επιζήμιες  (υστερόβουλες ή ατυχείς) πρακτικές των κατοίκων αποτελούν τους κύριους παράγοντες επιδείνωσης αυτής της κατάστασης.

• Το δεύτερο χαρακτηριστικό είναι η όλο και πιο συχνή εμφάνιση ανεξέλεγκτων πυρκαγιών μεγάλης έκτασης που πολλές φορές αποδεικνύονται ιδιαίτερα καταστροφικές. Οι πυρκαγιές αυτές οφείλονται κυρίως στην αυξημένη ύπαρξη συσσωρευμένης βιομάζας στα ελληνικά δάση, που προκύπτει από την υποχώρηση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στην ύπαιθρο και την εγκατάλειψη της δασικής διαχείρισης. Επιπλέον, η ολοένα και πιο συχνή εμφάνιση ακραίων καιρικών φαινομένων και κλιματικής αστάθειας, κάνει την εμφάνιση τέτοιου τύπου πυρκαγιών πιο πιθανή.

• Το τρίτο και ιδιαίτερα ανησυχητικό χαρακτηριστικό αφορά την πρόκληση σημαντικών ζημιών στα οικοσυστήματα, είτε ως αποτέλεσμα καταστροφών σε προστατευόμενες περιοχές (θύλακες βιοποικιλότητας), είτε ως αποτέλεσμα της εκδήλωσης πυρκαγιών σε δάση μεγάλων υψομέτρων, όπου η φωτιά δεν αποτελεί μέρος του βιολογικού κύκλου τους και οι καταστροφές δεν είναι φυσικά αναστρέψιμες. Η προστασία αυτών των περιοχών και οικοσυστημάτων θα πρέπει να αποτελεί μία προφανή και άμεση προτεραιότητα

Να κάνουμε Αναδασώσεις; Aν ναί, τι να προσέξουμε;

Για την αποκατάσταση των καμένων εκτάσεων τα πράγματα γίνονται ακόμα πιο πολύπλοκα, καθώς υπάρχει μια ισχυρή κοινωνική και οικονομική διάσταση, που εκτυλίσσεται συχνά μέσα από τις θεσμικές αδυναμίες της ελληνικής πολιτείας. Σε γενικές γραμμές, τα προβλήματα που παρουσιάζονται είναι:

– Η πολιτεία και οι αρμόδιες υπηρεσίες (κυρίως δασικές) αδυνατούν να προστατεύσουν τις καμένες εκτάσεις από αλλαγή χρήσης ή παράνομες δραστηριότητες (π.χ. παράνομη υλοτόμηση, βόσκηση, συλλογή βιολογικού υλικού). Αυτό συμβαίνει και σε προστατευόμενες περιοχές, όπου οι περισσότεροι ΦΔ (όπου υπάρχουν) έχουν οικονομικές και οργανωτικές αδυναμίες.

– Η κοινή γνώμη και οι πολιτικές πιέσεις οδηγούν συχνά σε αυθαίρετες και συχνά μαζικές αναδασωτικές παρεμβάσεις χωρίς επιστημονικό σχεδιασμό και συντονισμό.

– Η επιλογή των ειδών και προελεύσεων των ειδών είναι συχνά άστοχη λόγω συρμού, ή αδυναμίας εξεύρεσης σωστού φυτευτικού υλικού.

– Δεν υπάρχουν στην Ελλάδα αρκετά φυτώρια με τα κατάλληλα τοπικά φυτά που χρειάζονται στις αναδασώσεις, καθώς αυτά στρέφονται στα καλλωπιστικά (συχνά εισαγωγής) είδη. Επίσης, η συλλογή σπόρων ή μοσχευμάτων γίνεται εμπειρικά και λανθασμένα.

Ευφροσύνη Μπούτσικα, Διπλωματούχος Μηχανικός ΕΜΠ.

Πηγή:

• WWF Ελλάς

• ypeka.gr

• Νίκος Μάργαρης (National Geographic)

• Αρδεύσεις (Θεωρία) Ενότητα 2 : Το έδαφος Δρ. Μενέλαος Θεοχάρης