Χρήστος Τριαντόπουλος: Τί κρύβεται πίσω από την Πολιτική Οικονομία της Ψηφιακής Επανάστασης;

Του Χρήστου Τριαντόπουλου.

Η 4^η βιομηχανική επανάσταση συνιστά, απλώς, τη συνέχεια της παγκόσμιας οικονομικής και παραγωγικής εξέλιξης. Στην 1^η βιομηχανική επανάσταση αξιοποιήθηκε ο ατμός για τη μηχανοποίηση της παραγωγής. Στη 2^η αξιοποιήθηκε ο ηλεκτρισμός για τη μαζικοποίηση της παραγωγής. Στην 3^η αξιοποιήθηκε η πληροφορική για την αυτοματοποίηση της παραγωγής. Και τώρα οδεύουμε προς την 4^η  όπου η ψηφιακή εξέλιξη των πάντων δεν θα αλλάξει μόνο τον τρόπο παραγωγής. Η 4^η βιομηχανική επανάσταση, σε μεγάλο βαθμό, βασίζεται στην 3^η, καθώς χτίζει πάνω στην υψηλή τεχνολογία και στις τεράστιες δυνατότητες που προκύπτουν από τη διαθέσιμη πληροφορία, την υπολογιστική ισχύ και τη διασύνδεση των πραγμάτων. Ωστόσο, παράλληλα με την εξέλιξη της ψηφιακής τεχνολογίας και του αυτοματισμού, η 4^η βιομηχανική επανάσταση είναι και αποτέλεσμα της συνεχούς αναζήτησης νέων τρόπων βελτίωσης της παραγωγικότητας και της ανταγωνιστικότητας.

Τα τρία άγνωστα στοιχεία

Αυτή, λοιπόν, η νέα ψηφιακή και αυτόματη οικονομική και παραγωγική πραγματικότητα έχει τρία βασικά συστατικά στον πυρήνα της. Τρία πεδία που συνδυάζονται. Το ένα είναι η μηχανική μάθηση (machine learning), δηλαδή η ευφυής εκμάθηση των μηχανών. Η μηχανική μάθηση διερευνά τη μελέτη και την κατασκευή αλγορίθμων που μπορούν να μαθαίνουν από τα δεδομένα και να κάνουν προβλέψεις σχετικά με αυτά. Η δηµιουργία µοντέλων από ένα σύνολο δεδοµένων, από ένα υπολογιστικό σύστηµα, ονοµάζεται µηχανική µάθηση. Το άλλο είναι η επιστήμη των δεδομένων (data science). ίναι ένα διεπιστημονικό πεδίο με κύριο αντικείμενο τη διαχείριση, ανάλυση, επεξεργασία και εξαγωγή γνώσης από δεδομένα είτε σε δομημένη είτε σε αδόμητη μορφή. Ένα πεδίο που εστιάζει στην ταχύτητα επεξεργασίας πολύ μεγάλων, ετερογενών και συνεχώς μεταβαλλόμενων όγκων δεδομένων. Και το τρίτο είναι η τεχνητή νοημοσύνη (artificial intelligence). Είναι ο κλάδος της πληροφορικής που ασχολείται με τη σχεδίαση και την υλοποίηση υπολογιστικών συστημάτων που μιμούνται στοιχεία της ανθρώπινης συμπεριφοράς που υπονοούν στοιχειώδη ευφυΐα.

Τι αλλάζει στην οικονομία

Ο συνδυασμός όλων αυτών, στο πλαίσιο της 4^ης βιομηχανικής επανάστασης, θα αλλάξει τη σύνθεση της παραγωγικής και οικονομικής δραστηριότητας. Και αυτό διότι θα αλλάξουν οι συσχετισμοί παραγωγής, θα ενισχυθεί ο αυτοματισμός στην ανθρώπινη δραστηριότητα, θα μεταβληθούν οι σχέσεις ανθρώπου – μηχανής, και θα αυξηθεί η σημασία του παράγοντα «άνθρωπος» και του ανθρώπινου κεφαλαίου. Το σημαντικότερο είναι ότι θα αλλάξουν τα όρια μεταξύ του φυσικού, του ψηφιακού, αλλά και του βιολογικού. Το σίγουρο είναι ότι η δυναμική και η ταχύτητα της νέας ψηφιακής εποχής μπορεί πιο εύκολα και πιο επίμονα να δημιουργήσει «χαμένους» και «κερδισμένους».

Οι νέοι κερδισμένοι και χαμένοι

Σύμφωνα με ενδεικτικές προβλέψεις, που είναι καλό να τις προσεγγίζουμε μόνο ως δείκτες τάσεων, στο πλαίσιο της 4^ης βιομηχανικής επανάστασης στα επόμενα χρόνια:

• Το 50% των δραστηριοτήτων που κάποιος πληρώνεται για να παρέχει θα είναι (με τα τρέχοντα δεδομένα) αυτοματοποιημένο.
• Το 60% των επιχειρήσεων έχουν τουλάχιστον 30% δραστηριοτήτων που μπορούν να αυτοματοποιηθούν.
• Η εργασία 400 (15%) με 800 (30%) εκατομμυρίων εργαζόμενων θα αντικατασταθεί από τον αυτοματισμό σε όλο το κόσμο.
• 75 (3%) με 375 (14%) εκατομμύρια εργαζόμενοι θα πρέπει να αλλάξουν επαγγελματική κατηγορία.
• Τέλος, υπολογίζεται ότι το 65% των παιδιών που ξεκινούν το δημοτικό θα εργαστούν σε επαγγέλματα που δεν υπάρχουν σήμερα.

Σε ένα τέτοιο, ταχέως μεταβαλλόμενο και εξελισσόμενο περιβάλλον, μπορούν εύκολα να προκύψουν όχι μόνο «κερδισμένοι», αλλά και «χαμένοι». Και είναι ένα φαινόμενο που μπορεί να τροφοδοτηθεί από δύο διαύλους.

Οι δύο νέοι δίαυλοι

Ο πρώτος δίαυλος είναι οι ραγδαίες αλλαγές στην αγορά εργασίας, όπου «παραδοσιακά» επαγγέλματα και θέσεις εργασίας θα αποτελέσουν παρελθόν. Στο πλαίσιο της 4^ης βιομηχανικής επανάστασης κάποια επαγγέλματα αναπόφευκτα θα χαθούν, αλλά αυτό που δεν πρέπει -και δεν θα χαθεί- είναι η απασχόληση. Και αυτό διότι νέα επαγγέλματα και ανάγκες στην αγορά εργασίας θα προκύψουν. Αυτή η εργασιακή μετάβαση και προσαρμογή στα νέα δεδομένα δεν θα είναι και πολύ εύκολη, με αποτέλεσμα όσο δεν προετοιμαζόμαστε για αυτή τη μετάβαση, τόσο πιο πιθανό είναι να έχουμε «χαμένους». Δηλαδή, ανέργους.

Ο δεύτερος δίαυλος είναι η διεύρυνση της ανισότητας μέσα σε μια κοινωνία και οικονομία. Και αυτό διότι σε ένα περιβάλλον ραγδαίας τεχνολογικής αλλαγής που εστιάζει στην υψηλή κατάρτιση και στα προσόντα του εργατικού δυναμικού, όσοι δεν καταφέρουν να αποκτήσουν την απαιτούμενη κατάρτιση μένουν εισοδηματικά πίσω. Και μένουν πίσω, βλέποντας το εισοδηματικό χάσμα σε σχέση με τους υψηλά καταρτισμένους να αυξάνεται με γεωμετρική πρόοδο. Οπότε και εδώ μπορεί να έχουμε «χαμένους». Δηλαδή, χαμηλά αμειβόμενους με μεγάλη απόσταση από τους υψηλά αμειβόμενους.

Τα σενάρια του τρόμου

Η απάντηση στους προβληματισμούς αυτούς προϋποθέτει τη δράσης του κράτους και έχει δύο σενάρια. Το πρώτο είναι το αρνητικό σενάριο. Σύμφωνα, λοιπόν, με αυτό το σενάριο η αύξηση και διατήρηση των «χαμένων» από αυτό το παίγνιο εξέλιξης σύντομα, μέσα από δημοκρατικές διαδικασίες, θα αποτυπωθεί στα εκλογικά αποτελέσματα. Και θα είναι αποτελέσματα που θα κλείνουν το μάτι στον προστατευτισμό και στην επέκταση του κρατισμού ως απάντηση στις αποτυχίες της τεχνολογικά εξελισσόμενης αγοράς. Οι συνέπειες, ωστόσο, της επέκτασης του προστατευτισμού και του κρατισμού θα είναι ακόμα πιο επώδυνες μέσο – μακροπρόθεσμα.

Υπάρχει, ωστόσο, και το δεύτερο σενάριο. Το θετικό σενάριο. Σε αυτό το κράτος λειτουργεί προληπτικά, ώστε να μην αυξηθούν οι «χαμένοι» της νέας εποχής και σύντομα να ενταχθούν στους «κερδισμένους». Αυτό, μεταξύ άλλων, προσπερνώντας την αυτονόητη ανάγκη καθολικής ψηφιακής ανασυγκρότησης και αναδόμησης του δημοσίου τομέα, και προϋποθέτει (α) την έμφαση στην επιχειρηματικότητα και την καινοτομία, (β) τη διαμόρφωση, επιτέλους, ενός πλαισίου εργασιακής ασφάλειας σε συνάρτηση με την ευελιξία –δηλαδή το γνωστό flexicurity, (γ) τον εξορθολογισμό του κοινωνικού κράτους, λαμβάνοντας υπόψη και τις δημογραφικές εξελίξεις, (δ) την εδραίωση ενεργητικών πολιτικών για την απασχόληση και την επανακατάρτιση, και (ε) την εναρμόνιση της κατάρτισης και της εκπαίδευσης με τα δεδομένα και της απαιτήσεις της νέας εποχής. Είναι ξεκάθαρο ότι το επίπεδο γνώσης και δεξιοτήτων των ανθρώπων προσδιορίζει το είδος και το επίπεδο των επιχειρήσεων, την καινοτομία και τη δυνατότητα δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας. Συνεπώς, όσο πιο ενισχυμένο το ανθρώπινο κεφάλαιο τόσο περισσότερες και οι προοπτικές εξέλιξης και ευημερίας στο πλαίσιο της 4^ης βιομηχανικής επανάστασης. Έτσι, οι προϋποθέσεις αυτές μπορούν να διαμορφώσουν ένα δίχτυ που προστατεύσει τους «χαμένους» της διαδικασίας και θα τους ωθήσει προς την πλευρά των «κερδισμένων».

Το τρένο, συνεπώς, της 4^ης βιομηχανικής επανάστασης τρέχει με μεγάλη ταχύτητα προς τη νέα εποχή.

Συμπέρασμα

Το ζητούμενο, λοιπόν, για την Ελλάδα είναι διττό. Από τη μία πλευρά, είναι να μην χάσουμε ακόμα ένα τρένο της παγκόσμιας εξέλιξης. Να μην δούμε το τρένο της εξέλιξης να περνά χωρίς να κάνει στάση στην Ελλάδα. Σε αυτό το τρένο πρέπει να ανέβουμε. Πρέπει να ανέβουμε γιατί σε αυτό το τρένο μπορούμε κάποια στιγμή να βρεθούμε στις πρώτες θέσεις. Και γιατί μπορεί να συμβεί αυτό; Γιατί η τέταρτη βιομηχανική επανάσταση δεν προϋποθέτει αναγκαία στις προηγούμενες επαναστάσεις, στις οποίες και δεν ακολουθήσαμε. Αντίθετα, είναι εντάσεως εργασίας και ανθρώπινου κεφαλαίου. Θέλει καλά καταρτισμένο εργατικό δυναμικό. Είναι προσανατολισμένη στις ποιοτικές υπηρεσίες. Συνδέεται με την ποιοτική πρωτογενή παραγωγή. Και ανοίγει νέους επαγγελματικούς δρόμους που βασίζονται στο πνεύμα, τη διανόηση και το ταλέντο. Από την άλλη πλευρά, παράλληλα με την προσπάθεια να ανέβουμε στο τρένο αυτό, το ζητούμενο είναι να λειτουργήσουμε προληπτικά ώστε να διαμορφωθεί ένα δίχτυ «ασφαλείας». Ένας δίχτυ «ασφαλείας» που θα επιτρέψει στους εργαζόμενους να μείνουν στην αγορά εργασίας και να εναρμονιστούν με τα νέα δεδομένα. Που θα αποτρέψει τη δημιουργία «χαμένων» και θα διαμορφώσει τις συνθήκες όλο και περισσότεροι να κερδίσουν από αυτή τη νέα πραγματικότητα.

Χρήστος Τριαντόπουλος, Διδάκτωρ Πολιτικής Οικονομίας, Ερευνητής ΚΕΠΕ και Πρόεδρος της Κοινότητας Διαλόγου Σύνθεσις

Τιτλοι-Υπότιτλοι: new-economy.gr. Αυθεντικός τιτλος: Πολιτική Οικονομία της Ψηφιακής Επανάστασης